Een vruchtbare tuin start met een gezonde bodem

Immense verscheidenheid

De bodem in de tuin is in feite een complex, levend ecosysteem. De bodem vormt een samenspel van minerale bestanddelen (zand, leem, klei), organisch materiaal, lucht, water en een immense verscheidenheid aan organismen, gaande van bacteriën tot regenwormen. De textuur, structuur, voedingstoestand en het biologische leven bepalen samen in welke mate planten kunnen groeien, hun weerstand kunnen opbouwen, en hoe efficiënt water wordt vastgehouden of afgevoerd.

Elke tuinbodem bestaat uit een unieke mengeling van grote en ruwe zanddeeltjes, fijne en zachte siltdeeltjes (= korrels tussen zand en klei in, met een korrelgrootte van 2 tot 63 micrometer) en zeer kleine kleideeltjes. De verhouding tussen deze drie elementen bepaalt de ‘textuur’ – grofweg kunnen we spreken van zand-, leem-, klei- en veengronden, elke met heel verschillende kenmerken én behoeften. Een slechte bodemstructuur of uitgedroogde grond kunnen leiden tot problemen in de tuin, zoals ongezonde of slecht groeiende planten. Daarom is het belangrijk om vooraf te weten met welke grondsoort we te maken hebben.

Grondsoort bepalen

Maak een stukje bodem goed nat, neem een handvol grond en kneed grondig tot een bol. Valt na het kneden de natte bol grond meteen uit elkaar, dan heb je te maken met een lichte, maar onvruchtbare zandgrond. Kan je de natte grond rollen tot de dikte van een potlood, dan heb je een kleigrond, die vruchtbaar is, maar vrij moeilijk te bewerken. Kan je de natte grond rollen tot de dikte van een worst, dan mag je jezelf gelukkig prijzen, want dat wijst op een uiterst vruchtbare, makkelijk te bewerken leemgrond.

• Zandgrond bestaat uit grove korrels waar veel lucht tussen zit. De grond is licht en makkelijk te bewerken, maar helaas kan dit bodemtype water en voedingsstoffen niet vasthouden en droogt dus snel uit. De bodem bevat weinig voedingsbestanddelen en heeft dus hulp nodig. Het waterhoudend vermogen van de grond verhogen kan met een specifieke zandgrondverbeteraar zodat de kleimineralen water en voedingsstoffen langer kunnen vasthouden en vrijgeven wanneer de planten er nood aan hebben.

Planttip: op lichte en schrale grond kunnen wilde bloemen of vaste planten zoals grote graslelie, verfbrem, stalkaars, lavendel, naald van Cleopatra, borstelphlox of geel walstro goed groeien. Wortelen en aardappelen houden ook van een zandige, drogere en warme bodem.

• Kleigrond is bijzonder vruchtbaar, maar helaas moeilijk te bewerken. De bodem is zwaar, houdt water én voeding zeer lang vast, maar heeft vaak last van luchtgebrek en verdichting. In de zomer droogt hij uit en wordt zeer hard, terwijl in de winter een kleverige massa ontstaat. Door een kleigrondverbeteraar in de bodem te mengen, kan het water beter afgevoerd worden en krijgt de grond een kruimelige structuur. Zo krijgen de plantenwortels weer ademruimte om te groeien.

Planttip: op middelzware, kleigronden met een kleigehalte van 25 tot 45% kunnen plantensoorten zoals fruitbomen, struiken of groenten groeien. Omdat de grond in het voorjaar echter vaak nog vrij koel is, is het afgeraden om vroeg te zaaien. De meeste zaden geven de voorkeur aan een warme en vochtige omgeving in plaats van een koude en vochtige plaats. Kleigrond-minnende planten zijn onder meer daglelie, vingerhoedskruid, gele zonnehoed, herfstanemoon, schoenlappersplant, maagdenpalm, Zeeuws knoopje, astilbe, ridderspoor, pioenroos, zonnehoed, duizendknoop, Kerstroos, de meeste rozen, sering, jasmijn, goudenregen, hortensia, liguster en sneeuwbal.

• Leemgrond heeft de voordelen van zand en klei en is heel vruchtbaar en gemakkelijk te bewerken. Bovendien spoelt het overtollige water weg waardoor steeds de juiste verhouding water en lucht behouden blijft. In dit geval volstaat een jaarlijkse onderhoudsbekalking en bemesting, dat is het enige wat een leemgrond nodig heeft.

Planttip: leem is in principe geschikt voor alle gekweekte planten. Afhankelijk van het type planten kan je de grond vóór de aanplanting eventueel met een beetje zand vermengen of verrijken met humus.

• Veengrond is rijk aan humus, maar is vaak nat en zuur en onderhevig aan inklinking, waarbij de bodem in volume afneemt, m.a.w. de grond zakt in, wordt compacter en het maaiveld daalt.

Planttip: op veengrond groeien vooral planten die goed gedijen in een vochtige, zure en humusrijke omgeving. Denk aan rododendron, azalea, hortensia, rotsheide, skimmia en almia, Ilex (hulst), camellia, kamperfoelie), purperklokje, maagdenpalm, Japanse hulst, Kaukasische vergeet-mij-nietje, leliegras, dopheide, grote veenbes, bosrank en blauweregen.

Naast textuur is de structuur van de bodem van cruciaal belang: een kruimelige, losse bodem met vele poriën (luchtkanaaltjes) laat wortels en organismen vrij bewegen, water infiltreren en lucht circuleren. Een dichte, verdichte of korstige bodem werkt echter alle leven tegen, vertraagt de groei, belemmert drainage en voedingsstoffenstromen.

Bodemanalyse

Het laten uitvoeren van een bodemanalyse is een stap die al te vaak wordt overgeslagen, maar is wel essentieel voor professioneel werk. Deze analyse omvat:

• pH-bepaling (zuurgraad),
• organisch-stofgehalte,
• voedingsstoffenbuffer,
• textuurbepaling (zand, silt, klei),
• detectie van verontreinigingen en zouten,
• analyse van aanwezige nutriënten (stikstof, fosfor, kalium, sporenelementen).

De analyse vormt de ‘blauwdruk’ waarop verdere acties worden afgestemd: elk bodemtype vraagt immers een andere aanpak qua bewerking, drainage en bemesting.

Balans tussen nat en droog

Een van de meest onderschatte uitdagingen bij tuinaanleg is een optimale waterregeling, cruciaal voor gezonde wortels en een divers bodemleven. Waterhuishouding draait om het vermogen van de bodem om water op te slaan, te laten infiltreren, én tijdig af te voeren. In zandgronden vormt droogte het grootste gevaar. Hier zijn toevoeging van organisch materiaal (compost, stalmest, bladafval) en eventueel hydrogels/waterkristallen aangewezen om de capillaire werking en waterretentie te verbeteren. Voor alle bodemtypes geldt het belang van bedekking: mulchen met organisch materiaal of het inzetten van bodembedekkende planten zorgt voor minder verdamping, treedt erosie tegen en bevordert het bodemleven. Water dat op het perceel valt, verdient hergebruik. Dit gebeurt door opvang (regentonnen) en/of infiltratie via wadi's, vijvers, of (open) grindkoffers en vermijdt onnodige verharding en afvoer naar de riolering.

Bij de 'waterhuishouding' draait het om het vermogen van de bodem om water op te slaan, te laten infiltreren, én tijdig af te voeren

Microbiologisch leven

Elke gezonde bodem bruist van het leven. Het ‘microbioom’ - dat is de verzamelnaam van alle micro-organismen zoals bacteriën, schimmels (vooral mycorrhiza’s), protozoa, aaltjes, regenwormen, kleine insecten, … - vormt een ingenieus ecosysteem dat organisch materiaal omzet in plantopneembare voedingsstoffen, ziekteverwekkers onderdrukt, de bodemstructuur verbetert (regenwormen) en stikstof vastlegt (wortelknobbeltjes bij vlinderbloemigen). Het is van groot belang om de omstandigheden voor een rijk bodemleven te creëren én te behouden. Dat kan door het vermijden van overmatig gebruik van pesticiden en kunstmest, want deze verstoren het microbioom, en door te werken met compost en organische mulch. De diversiteit kan ook gestimuleerd worden door het toevoegen van groenbemesting en wisselteelten.

Voorbereiding en bewerking

Een fout die veel gemaakt wordt is te snel en te intensief (machinaal) bewerken. Iedere bewerking verandert de bodemstructuur en kan bodemleven doden. De voorbereiding volgt doorgaans deze stappen:

• Analyseer eerst de bodem op structuur, voedingsstatus, storende lagen of verontreiniging (zie boven).
• Verwijder stenen, puin, bouwresten en storende verdichte lagen. Deze hinderen wortelgroei en drainage.
• Losmaken (niet spitten!): gebruik waar kan een woelvork of spitvork en beperk het zware spitten tot zwaar verdichte of kleigronden.
• Breng organisch materiaal aan: 5 tot 10 cm compost, stalmest of groencompost per jaar houdt het bodemleven op peil, bouwt humus op, en verbetert het bufferend vermogen van de bodem.

Indien nodig moet overgegaan worden tot een structurele oplossing. Bij natte gronden kan het inwerken van zand, grind, lavakorrels, of het inbrengen van drainagebuizen cruciaal zijn.

Bewerking is altijd maatwerk, mét aandacht voor bodemmicrobioom, bodemenergie (geen zware machines bij natte grond), de juiste timing (niet werken als de bodem te droog/nat is), en vooral een zo minimaal mogelijke verstoring.

Bemesting

De voorkeur gaat te allen tijde uit naar organische bemesting (compost, stalmest, groenbemesters, bodemverbeteraars). Groenbemesters zijn planten die men tijdelijk in de bodem laat groeien, met als doel de bodem te verbeteren. Ze zorgen voor aanvoer van vers organisch materiaal als voeding voor het bodemleven. Zaai de groenbemesters best vanaf augustus, bijvoorbeeld na de oogst van je groenten. Organische bemesting levert niet alleen voeding aan, maar voedt ook het microleven en verbetert de bodemstructuur. Kunstmest heeft als voordeel dat het snel werkt, maar richt zich enkel op plantvoeding, en tast op termijn het bodemleven, structuur en buffercapaciteit aan. Gebruik kunstmest daarom uitsluitend als correctiemiddel op basis van de voorafgaande analyse, niet als standaard.

Een correct bemestingsplan omvat:

• startaanvoer van organische stof (compost),
• geregeld bijvullen na het groeiseizoen,
• inheemse plantenkeuze (minder veeleisend qua voeding),
• eventueel werken met groenbemesters zoals luzerne, klaver, facelia (inwerken voor de winter),
• laag houden van NPK-gehalten in zanderige gronden om uitspoeling tegen te gaan.

Effecten van overbemesting zijn o.a. nitratenuitspoeling (grondwatervervuiling), verbrande wortels, instabiel bodemleven en hogere kans op ziekten.

Een te zure of te basische bodem kan eveneens voor problemen zorgen. Een verkeerde balans in pH belemmert groei. De oplossing: pH <5,5 = kalken met bijvoorbeeld dolomietkalk. pH >7,5 = toevoegen van tuinturf of zwavelhoudende producten (enkel waar aangewezen). Is de bodem arm aan organisch materiaal, is dat vaak herkenbaar aan harde, klonterige aarde en matige plantengroei. De oplossing hier is periodiek compost aanvoeren, werken met groenbemesters en laat blad/gras liggen.

Technieken en tips

In tuinen waar veel druk op de bodem staat (speeltuinen, gazons, intensief gebruikte sier- of moestuinen) is het stimuleren van gezonde, zelfregulerende bodemcomplexen essentieel. Hier geldt zeker de ‘No Dig’-methode: beperk het omwoelen van grond maximaal, gebruik alleen oppervlakkig losmaken. Bedek altijd de bodem: mulchlagen (gras, bladeren, snippers, cacaodoppen), levende bodembedekkers of groenbemesters verminderen erosie, uitdroging en houden het leven actief. Diversifieer de beplanting: een rijk plantsoortenpalet voedt diverse micro-organismen en houdt het systeem weerbaar. Vermijd bodemverdichting door looproutes vast te leggen en nergens onnodig op te gaan stappen. Regelmatig kleine hoeveelheden organisch materiaal toevoegen is effectiever dan éénmalig grote hoeveelheden.

In tuinen waar veel druk op de bodem staat, zoals speeltuinen, gazons, intensief gebruikte sier- of moestuinen, is het stimuleren van gezonde, zelfregulerende bodemcomplexen essentieel

Toekomstgericht bodembeheer

De klimaatverandering vraagt om een flexibeler bodemgebruik. Kortere, intensere regenbuien én langere periodes van droogte stellen beide andere eisen aan waterhuishouding en bodembeheer. Werk daarom preventief door:

• regenwater maximaal op te vangen,
• investeren in diepwortelende planten en bomen (meer bodemdoorlaatbaarheid en schaduw),
• microklimaten (heggen, windbrekers, wadi's) creëren,
• het creëren van natte en droge zones voor meer biodiversiteit.